Karine Van Doorsselaer: "Waardebehoud verpakkingsmateriaal essentie circulaire economie"

Herbruikbare verpakkingen, chemische recyclage en uniformiteit dé oplossing

Hét meest duurzame verpakkingsmateriaal bestaat niet volgens Karine Van Doorsselaer. Maar zij heeft wel een duidelijk beeld waar het in de – nabije – toekomst naartoe moet als het gaat om de keuze van verpakkingsmaterialen. Kernwoorden zijn herbruikbare verpakkingen, chemische recyclage en uniformiteit. Vervanging van kunststof door papier is niet de oplossing, sterker nog, het werkt contraproductief. 

We spreken Karine Van Doorsselaer als een van de sprekers in het boeiende seminarieprogramma dat Empack Mechelen ook dit jaar weer heeft opgetuigd. Zij spreekt daar niet voor het eerst, maar de boodschap van de hoofddocente Materialenleer en Ecodesign blijft even boeiend als actueel. De komst van de Packaging and Packaging Waste Regulation, die in 2030 van kracht wordt, maakt haar verhaal alleen maar interessanter en in haar ogen alleen nog maar relevanter. Temeer daar de PPWR volgens haar op zijn minst een aantal flinke addertjes onder het gras heeft. Sterker nog: Van Doorsselaer maakt zich grote zorgen als het gaat om een circulaire toekomst en een gezonde toekomst voor de volgende generaties in onze wereld. 

Circulaire verpakkingen: tips en valkuilen op Empack
Decennialang al vraagt de verpakkingssector zich af: ‘Wat is een ecologisch verantwoorde verpakking?’ Sinds de uitrol van de Europese Green Deal is het nog belangrijker, maar ook uitdagender om in te zetten op circulaire verpakkingen. Als gevolg hiervan doen heel wat misverstanden en verkeerde percepties de ronde over wat precies ecologische, circulaire verpakkingen zijn. Karine Van Doorsselaer, hoofddocente Materialenleer en Ecodesign aan de UAntwerpen, klaart het vraagstuk op met haar lezing tijdens Empack op woensdag 22 oktober.
Ecodesign betreft het ontwerpen van producten opdat ze de kleinst mogelijke vervuilende impact hebben op onze planeet. Maar hoe doe je dat? En waar moet je allemaal rekening mee houden? Van Doorsselaer wil de blik van elke stakeholder betrokken bij verpakkingen verbreden en verkeerde beslissingen helpen vermijden door haar inzichten te delen.

Jij was in 2022 ook spreker op Empack. Zijn er zaken veranderd en daarmee ook jouw boodschap?

KARINE VAN DOORSSELAER: “Ja, er zijn zeker ontwikkelingen geweest. Het belangrijkste blijft echter dat bij de keuze van verpakkingsmateriaal de bescherming van het product altijd vooropstaat. Als een product verloren gaat omdat de verpakking onvoldoende beschermt, is de milieubelasting vele malen groter dan die van de verpakking zelf. Daarom begint het proces met een lijst van eisen waaraan een verpakking moet voldoen. Op basis daarvan wordt gekeken welk materiaal geschikt is. Er bestaat geen enkel materiaal dat voor alle toepassingen ideaal is. Kunststof, glas, karton of metaal: elk materiaal heeft zijn eigen voor- en nadelen.”

Is er iets veranderd als het gaat om de materiaalkeuze?

“Inderdaad. Naast de bescherming van het product speelt tegenwoordig ook de circulaire economie een steeds grotere rol. Ontwerpers moeten nadenken over vragen als: Welke impact hebben de grondstoffen en de productie van materialen en de verpakking op het milieu? Hoe verhoudt het gewicht zich tot transport en distributie? Is de verpakking praktisch en gebruiksvriendelijk voor de consument? Is de verpakking herbruikbaar? Is het materiaal recycleerbaar? Hoe wordt het ingezameld, gesorteerd en verwerkt?”

Kun je dat wat concreter maken?

“Een glazen fles is eenvoudig opnieuw te sluiten en daardoor geschikt voor hergebruik. Een blikje daarentegen is na opening niet hersluitbaar, waardoor hergebruik moeilijker wordt. Daarnaast moet bij elk ontwerp gekeken worden naar de volledige levenscyclus: van grondstofwinning en productie tot gebruik en afvalfase. Alleen zo kan worden bepaald of een verpakking écht duurzaam en circulair is.”

Dus je zegt eigenlijk dat materiaalselectie altijd afhangt van het systeem waarin de verpakking wordt gebruikt?

“Precies. Met ‘systeemafhankelijk’ bedoel ik drie dingen. Het soort verpakking: gaat het om wegwerp of herbruikbaar? Beide vereisen een totaal andere aanpak. Verder de markt: is de verpakking bedoeld voor België, de Benelux, Europa of wereldwijd? Elke markt heeft eigen eisen en regels. En tot slot het producttype: gaat het om vloeistoffen, vaste stoffen, voedsel of non-food? Elk product stelt specifieke eisen aan de verpakking. Daarom pleit ik altijd voor een holistische benadering. Je moet als ontwerper uitzoomen en het hele systeem bekijken, niet alleen het materiaal op zich.”

Toch is de publieke perceptie vaak een stuk eenvoudiger. Zodra er bijvoorbeeld een tv-item verschijnt over plasticsoep, roept men al snel: ‘Plastic moet weg…’

“Er bestaat geen enkel materiaal dat volledig ecologisch verantwoord is. Het draait altijd om de juiste afweging in de juiste context. De koppeling die vaak gemaakt wordt tussen kunststoffen en de plasticsoep leidt tot plastic-haat. Kunststoffen hebben echter ook veel voordelen: ze zijn licht, vormvast, goedkoop en hebben uitstekende barrière-eigenschappen. Het idee dat we plastic volledig zouden kunnen afschaffen is een illusie. Het gaat erom dat we slimmer met kunststofverpakkingen omgaan, door in te zetten op herbruikbaarheid en een goed afvalmanagementsysteem. Het echte probleem is dat kunststoffen in de natuur terechtkomen door gebrekkig afvalbeheer en laks consumentengedrag.”

Dat probleem zal nog wel een tijd blijven bestaan, zeker buiten Europa?

“Klopt. In Europa is het afvalbeleid relatief goed, maar als je naar Azië kijkt, zie je hoe groot het probleem daar is. Alles draait uiteindelijk om geld. Als verpakkingen waarde zouden hebben, zou er veel minder afval in de natuur belanden. Stel dat verpakkingen van goud waren gemaakt – niemand zou ze laten rondslingeren, omdat goud waarde heeft. Kunststoffen zijn geweldige materialen, maar ze worden vaak gezien als waardeloos.”

Hoe zou je dan die waarde kunnen creëren? Statiegeld?

“Ja, statiegeld is een optie. Er zijn eigenlijk twee systemen: statiegeld op herbruikbare verpakkingen zoals glazen flessen. Die zijn duurder om te produceren, maar omdat ze waarde hebben, loont het de moeite ze terug te brengen en opnieuw te gebruiken. Verder statiegeld op eenmalige verpakkingen. Ook daar kan het werken, omdat consumenten een prikkel krijgen om de verpakking niet weg te gooien. Daarnaast moeten producenten verpakkingen ontwerpen die zó waardevol zijn dat het economisch interessant wordt om ze terug te nemen en te reinigen of te recycleren.”

Hoe geef je kunststoffen meer waarde?

“Dat is lastig. Kunststoffen zijn goedkoop en worden daardoor gezien als wegwerpmateriaal. Toch gebruiken we dezelfde kunststoffen ook in hoogwaardige producten. Denk aan dure keukenspullen of designartikelen. Daar betaal je tientallen euro’s voor, terwijl dezelfde kunststof in een shampoofles vrijwel waardeloos lijkt. Het probleem is dat consumenten de verpakking zelf niet kopen, maar het product dat erin zit. Daardoor is het moeilijk om waarde aan verpakkingen toe te kennen.”

Misschien is dat iets voor de toekomst?

“Wellicht. Kunststoffen zijn nu goedkoop omdat ze worden gemaakt uit reststromen van de aardolie-industrie. Maar naarmate we overstappen op duurzame energie, zal er minder olie worden opgepompt en verminderen die reststromen. Dat betekent dat kunststoffen duurder worden. De vraag naar nieuwe koolstofbronnen zal toenemen. Grote bedrijven zoals LyondellBasell investeren daarom nu al in chemische recyclage: kunststofafval wordt afgebroken tot basismoleculen die ingezet kunnen worden in de chemische industrie of bij de productie van kunststoffen.”

Maar dat is nog heel duur?

“Ja, maar dat verandert wel. Toen ik 40 jaar geleden begon met lesgeven, sprak ik al over chemische recyclage, maar destijds hadden producenten er geen interesse in – virgin plastics waren spotgoedkoop. Nu zien we dat dezelfde bedrijven massaal investeren in chemische recyclagefabrieken. Dat geeft kunststoffen in de toekomst wél waarde. Elke kilo verpakkingsafval wordt dan gezien als grondstof, en dat stimuleert het terugnemen van die verpakkingen."
“Daarnaast ontstaat er een nieuw businessmodel: Packaging-as-a-Service. Dat betekent dat verpakkingen niet langer simpelweg verkocht worden, maar deel uitmaken van een dienst. Vergelijk het met Product-as-a-Service: neem het voorbeeld van verlichting. Bedrijven zoals Philips verkopen geen lampen meer, maar bieden licht aan als dienst. Klanten betalen voor het gebruik van licht. De producent blijft eigenaar van de lampen, waardoor die zo ontworpen zijn dat onderdelen eenvoudig vervangbaar zijn en materialen kunnen worden gerecycleerd. Pas je zo’n model ook toe op verpakkingen, dan behouden producenten of aanbieders van de verpakking het eigenaarschap en wordt hergebruik vanzelfsprekend.”

Daar komen nu wel de eerste voorbeelden van, zoals in Mechelen?

“Ja, klopt. Daar worden champignons in herbruikbare transparante kunststof bakjes in de supermarkt geïntroduceerd. Ook is er het Boemerang-project met herbruikbare kunststof pizzadozen. Het idee is dat in de hele keten – producent, distributeur en consument – iedereen een rol speelt. Alleen dan werkt het, zonder dat één partij met alle kosten blijft zitten. En je hebt natuurlijk het CHEP-systeem voor pallets. Zij hebben nu ook kunststof dozen. Een speler brengt de verpakking op de markt, beheert de verpakking en stelt deze beschikbaar voor gebruik. De gebruikers betalen voor de verpakking. Dit is een manier om waarde te geven aan kunststofverpakkingen en kan gekoppeld worden aan nieuwe businessmodellen, waarbij maatwerkbedrijven een belangrijke logistieke rol kunnen spelen.”

Wat dat betreft lijkt PPWR een goede stimulans te zijn?

“Ja, maar ik heb daar een kanttekening bij. Ik spreek vanuit bezorgdheid over de toekomst, voor de komende generaties en onze planeet. De focus ligt te veel op recycleren. Er moet veel meer worden ingezet op hergebruik. Als je naar de doelstellingen kijkt: slechts 10 procent van de verpakkingen moet herbruikbaar zijn. Dat is veel te weinig. Er moet een krachtiger signaal komen dat hergebruik prioriteit heeft. Veel bedrijven voelen zich bedreigd door veranderingen en lobbygroepen spelen hierop in. Veel bedrijven draaien mee in het bestaande systeem en zijn tegen veranderingen. Daarom moet de keten samenwerken om herbruikbare verpakkingssystemen te promoten.”

Waarom moet er meer op hergebruik worden ingezet?

“Er is al voldoende aangetoond door onafhankelijke organisaties dat hergebruik zorgt voor waardebehoud en de basis is van een circulaire economie. Als hergebruiksystemen goed worden opgezet, is de milieuwinst ten opzichte van wegwerpverpakkingen realistisch van zodra de verpakkingen drie tot vier maal hergebruikt worden. Sommige bedrijven zeggen dat hergebruik veel transport en water kost, maar dat geldt net zo goed voor recyclage. Hergebruik primeert boven recyclage, maar binnen een realistische context. We moeten lokale inzamelsystemen opzetten en niet alles naar het buitenland sturen. Tevens moet de consument gemotiveerd worden om de herbruikbare verpakking terug te bezorgen en dit met de minste inspanning.”

Wat denk je over de vervanging van plastic richting papier en karton?

“Dat is geen goede zaak. De papier- en kartonindustrie voedt de perceptie dat papier een ecologisch materiaal is, terwijl dat niet klopt. De milieu-impact bij de productie van papier is gigantisch wat betreft water-, energie- en chemicaliëngebruik. En als alle kunststofverpakkingen vervangen zouden worden door papier en karton, zou er wereldwijd jaarlijks twee tot vijf keer de oppervlakte van België aan bomen extra gekapt moeten worden. Bomen zijn essentieel in het afremmen van de klimaatverandering en de afnemende diversiteit. Zelfs als nieuwe bomen geplant worden, duurt het 40 jaar voordat ze CO₂ kunnen opnemen zoals oude bomen en nu het klimaatprobleem zich stelt. We moeten dus verpakkingen reduceren, hergebruik stimuleren en niet blindelings vertrouwen op papier.”

Dus papier is niet per se ecologischer verantwoord?

“Papier is niet zo onschuldig als men denkt. Er zitten veel chemicaliën in papier. Men denkt vaak dat papier veilig is, maar dat klopt niet. Er zijn studies over voedselverpakkingen die aantonen dat er honderden gevaarlijke stoffen in papier kunnen zitten die in contact komen met voedsel. Denk aan PFAS in pizzadozen. Kartonverpakkingen bevatten ook lijmen en inkten. Daarom mag gerecycleerd papier en karton niet rechtstreeks in contact komen met voedsel. Dit zijn belangrijke aspecten die vaak genegeerd worden in de communicatie van de papierindustrie. Ze doen alsof papier een volledig ecologisch materiaal is, maar dat klopt niet.”

Enige nuance is dus minimaal op zijn plaats bij omschakeling naar papier?

“Bij het vervangen van plastic door papier moet je altijd zorgen voor de optimale bescherming van het product, de functionaliteit van de verpakking. Je kunt bijvoorbeeld een plastic koffiebeker vervangen door een kartonnen beker. Maar om karton waterbestendig te maken, heb je speciale behandelingen nodig. Anders werkt het niet goed. Uit het laagje plastic dat aangebracht wordt om de beker vochtbestendig te maken migreren duizenden chemische stoffen. Sommige consumenten gooien de kartonnen beker in de natuur omdat ze denken dat de beker zal verdwijnen. Niets is minder waar. Het karton verdwijnt wel, maar het laagje plastic en de inkten vervuilen de natuur.”
“De behandelingen van papier en karton die toegepast worden om de barrière-eigenschappen en vochtbestendigheid te evenaren van de kunststoffen, hebben uiteraard ook impact op de recycleerbaarheid. In de PPWR worden papieren en kartonnen verpakkingen door het lobbywerk zeer mild aangepakt.”

Volgens de Europese richtlijn mogen papier en karton nog een kunststoflaagje van 5 procent hebben...

“Precies, en wat gebeurt er nu? Om een koffiebeker waterdicht te maken, wordt het karton vaak dikker gemaakt in plaats van het plastic te verminderen. Dit soort praktijken maakt me boos.”

Jij pleit vooral voor herbruikbare verpakkingen en niet voor recycleren. Ook niet voor kunststof?

“Ik geef al 40 jaar les over kunststoffen. In de jaren 80 begon men na te denken over het recycleren van kunststof. Bij mechanisch recycleren worden kunststoffen verhit en opnieuw gevormd. Bij dit proces blijven afbraakmoleculen en additieven achter in het recyclaat. Deze cocktail aan chemische stoffen is onbekend en kan risico’s inhouden. Kwaliteitscontrole gebeurt door steekproeven, maar bij een steeds wisselende instroom is het onmogelijk om te garanderen dat gerecycleerd materiaal vrij is van schadelijke stoffen.”
“Tegen 2030 moeten de verpakkingen 30 procent gerecycleerde content bevatten. Ik maak me zorgen over hoe dit proces op lange termijn zal verlopen. Wat zullen de gevolgen zijn van migratie van de aanwezige chemische stoffen enerzijds op de gezondheid en anderzijds op de kwaliteit van het gerecycleerde materiaal op langere termijn? Na herhaaldelijk recycleren van verpakkingen met recycled content zullen materiaalstromen ontstaan met een onbekende mix van afbraakmoleculen en additieven. We moeten het voorzorgsprincipe ernstig nemen. Je kunt niet zomaar verpakkingen recycleren zonder de geschiedenis van het materiaal te kennen. Mensen gebruiken plastic flessen bijvoorbeeld voor andere doeleinden, waardoor de herkomst onbekend is. Een mogelijke oplossing om de stromen schoon te houden, is traceerbaarheid via QR-codes op elke fles. Maar ook dat biedt geen garantie op lange termijn, vooral door de complexe cocktail van chemicaliën die in kunststof zit.”
“Daarom pleit ik voor mechanisch recycleren als het gaat om bedrijfsafval of hele zuivere stromen zoals de PET-flessen. Maar bij postconsumer afval moet men meer gaan inzetten op chemisch en fysisch recycleren. Bij chemische recyclage worden de kunststoffen afgebroken tot kleine bouwsteentjes. Of via pyrolyse weer terug omgevormd in het oliederivaat waaruit het is gemaakt. Bij fysische recyclage worden kunststoffen opgelost in een oplosmiddel. De kunststof moleculen worden integraal gerecupereerd terwijl alle additieven en schadelijke stoffen in het oplosmiddel achterblijven. Het is economisch interessanter, bij lagere temperaturen dan pyrolyse. Hier zetten grote chemieconcerns als Total op in.”

En hoe denk je over bioplastics als het gaat om circulariteit?

“Er zijn twee types bioplastics, enerzijds de niet-biologisch afbreekbare bioplastics met dezelfde eigenschappen als reguliere kunststoffen, bijvoorbeeld bio-PE, en anderzijds de bio-afbreekbare bioplastics, zoals PLA. Er is grote verwarring over de termen biologisch afbreekbaar en composteerbaar. Biologisch afbreekbaar betekent degraderen in de natuur. Composteerbaar betekent enkel degradatie bij welbepaalde omstandigheden. Verpakkingen met het OK Compost-label zullen enkel degraderen in een compostinstallatie. In België zijn composteerbare plastics trouwens verboden in de GFT-afvalbak omdat niet alle composteerbare plastics daadwerkelijk composteren in de composteerinstallatie en er sorteerverwarring is bij de consument. Men wil uiteraard te allen tijde contaminatie voorkomen. Als een consument de term ‘composteerbaar’ hoort, denkt hij dat hij het in de natuur kan gooien of in het tuinafval, maar daar breekt het niet af. Composteerbare plastics horen ook niet thuis in PMD, dus die verpakkingen zullen uiteindelijk verbrand worden.”

Dus daar zou je dan een apart inzamel-/recyclagesysteem voor moeten organiseren?

"Inderdaad. Maar het volume van deze materiaalstroom is te klein om recyclagebedrijven op te starten. Het initiatief om PLA te recycleren is na een paar jaar afgevoerd. Uniformiteit is cruciaal bij recyclage. Dus we moeten vooral geen nieuwe materialen uitvinden, maar werken met bestaande materialen. Streven naar uniformiteit en standaardisatie. Samenwerking daarbij is cruciaal. Recycleren betekent materiaalkringlopen sluiten en daarbij giftige stoffen minimaliseren. En bekijk bij de keuze van een verpakkingsmateriaal de volledige levensloop van een verpakking.”

Ecologisch materiaal op zich bestaat niet
“Heel dikwijls wordt de zoektocht naar ecologische verpakkingen herleid tot de vraag ‘Wat is een ecologisch materiaal voor de verpakking?’”, aldus Karine Van Doorsselaer. “Dit is een totaal verkeerde aanpak want er bestaat geen ecologisch materiaal. Ecodesign gaat over het inzetten van materialen op een ecologisch verantwoorde manier met focus op optimale bescherming van het verpakte product.”
De tendens van vandaag is om alle kunststofverpakkingen te vervangen door exemplaren op basis van (gecoat) papier: “Dat is absoluut geen goede ecologische aanpak. De uitdaging is om de milieu-impact doorheen de volledige levenscyclus van het verpakkingssysteem, bestaande uit product én verpakking, te minimaliseren en de functionaliteit te optimaliseren”, legt Van Doorsselaer uit.
Een ander misverstand is dat circulaire verpakkingen zich beperken tot het recycleren van de verpakkingen en het gebruik van gerecycleerd materiaal. “Recycleren is echter de allerlaatste strategie in de circulaire economie”, zegt ze. “De essentie van de circulaire economie is waardebehoud. De uitdaging is dan ook om herbruikbare verpakkingssystemen uit te werken binnen de specifieke context.”
Met haar lezing reikt Karine een roadmap aan om mee aan de slag te gaan bij het ontwerpen en inzetten van ecologisch verantwoorde en circulaire verpakkingen. “Ik hoop dat iedereen die de lezing volgt inzicht krijgt in levenscyclus-denken en systeemdenken, en beseft dat het een gezamenlijke verantwoordelijkheid is om de circulaire economie mogelijk te maken.”