Ook productie papieren boek digitaliseert

Produceren vanaf oplage 1

Met de Boektopiabeurs in Kortrijk Xpo en de ‘Lisez-vous le belge?’-promotiecampagne in Wallonië en Brussel was er dit najaar geen gebrek aan belangstelling voor het boek. Alle reden dus om eens in de trends en ontwikkelingen op de boekenmarkt te duiken en in kaart te brengen hoe de grafische sector daar technologisch op inspeelt. De vraag van uitgevers verandert, digitale printtechnieken rukken op en de afwerking automatiseert in hoog tempo.

De productie van boeken vormt nog altijd een belangrijke activiteit in de grafische industrie: van de in totaal 47 miljard euro die de sector aan waarde genereert, komt 13 procent voor rekening van het boekensegment. Niet vreemd dus dat bijvoorbeeld ook op Drupa op talloze plekken boekproducties te zien waren. Weliswaar concentreerden veel offsetpersenbouwers zich in hun demonstraties meer op de verpakkingsmarkt, maar zeker onder printerfabrikanten en afwerkspecialisten wordt er volop ingezet op de efficiënte vervaardiging van kwalitatief hoogwaardige boeken.

Papieren boeken

Eerst maar eens wat cijfermateriaal op een rij. Boekenuitgevers in Europa halen nog altijd 84 procent van hun omzet uit papieren boeken, blijkt uit data (over 2022) in het Intergraf Economic Report 2024. Zo’n 13 procent komt van digitale uitgaves, en luisterboeken zijn goed voor 3 procent van de omzet.

Volgens de European and International Booksellers Federation (EIBF) groeit het gebruik van digitale boeken – in de vorm van e-books en audiobooks – in 80 procent van de markten. Met name in Nederland, Spanje, Duitsland, het VK en de VS neemt de omzet op dit gebied snel toe, terwijl die in landen als Noorwegen en Zweden vorig jaar juist afnam – al blijft het al opgebouwde marktaandeel van ruim 30 procent onverminderd hoog in vergelijking met veel andere Europese landen.

De totale boekenomzet wordt volgens Intergraf voor 80 procent binnen de Europese afzetmarkt gerealiseerd, tegen 20 procent uit exportactiviteiten. Het gaat met name om op consumenten gerichte boeken (50 procent van alle omzet), gevolgd door schoolboeken (18 procent), wetenschappelijke uitgaves (17 procent) en kinderboeken (15 procent). De belangrijkste verkoopkanalen voor Europese uitgevers zijn gespecialiseerde boekhandels (45 procent van de omzet), webshops (26 procent), bibliotheken (18 procent) en supermarkten (11 procent).

Boekhandel: hogere omzet

De European and International Booksellers Federation (EIBF) publiceerde eind september zijn rapport over de stand van zaken in de boekhandel in 2023. “Op het eerste gezicht kunnen we, als we kijken naar de verkoopcijfers, vaststellen dat 2023 een jaar van groei was voor de boekensector. Van de 26 landen in dit rapport, lieten er 16 een toegenomen omzet zien”, aldus de analyse.

Daar moet echter direct aan worden toegevoegd dat die toename vaak het gevolg is van hogere boekenprijzen waarin stijgende kosten zijn doorberekend: “In de helft van die 16 markten met een hogere omzet, daalde het aantal verkochte boeken.” Volgens bijvoorbeeld de Nederlandse Koninklijke Boekverkopersbond steeg de omzet bij de noorderburen vooral dankzij het feit dat de gemiddelde prijs van een boek steeg met 13,7 procent. Toch deed dit verschijnsel zich niet overal voor, stelt de EIBF vast: in bijvoorbeeld Portugal (7 procent meer omzet), Spanje (5,1 procent meer omzet) en ook België (4,94 procent meer omzet - in de Franstalige markt) steeg wel degelijk ook het aantal boekexemplaren dat over de toonbank ging.

De markttrend geeft in ieder geval bijvoorbeeld Standaard Boekhandel goede moed: die zag in 2023 de groepsomzet met 5,2 procent stijgen naar 241 miljoen euro. Om die lijn vast te houden, investeert de boekketen in een make-over: het bekende logo wordt opgefrist en de 180 vestigingen in Vlaanderen worden in het nieuw gestoken. Daarbij wordt ook meer ruimte gemaakt voor de boekencategorie ‘Young Adults’, die onder jongeren groeit in populariteit. Ook worden er nieuwe Club-vestigingen in Wallonië geopend.

Belang van lage btw

Een belangrijkere bedreiging voor de boekverkoop is het wettelijke btw-tarief, aldus de EIBF. Terwijl een lage btw op boeken van cruciaal belang is, ging het tarief in Zwitserland begin 2024 juist omhoog – zij het bescheiden van 2,5 naar 2,6 procent. Maar ook in Slowakije, Noorwegen, Finland en Nederland bestaan plannen voor btw-verhogingen. In Nederland wil de nieuwe regering het tarief zelfs optrekken van 9 naar 21 procent: “Dat zal een enorme impact hebben op de industrie en het voortbestaan van boekhandels in gevaar brengen.” Het rapport stelt daarbij tevreden vast dat er in België door de boekensector juist wordt gestreefd naar een verdere verlaging van de btw op boeken, of zelfs een nultarief – al zouden er bij bijvoorbeeld de regeringsonderhandelingen ook plannen bestaan om juist van 6 naar 9 procent te gaan. Het gaat om een maatregel uit de aangekondigde brede fiscale hervorming van het kabinet Van Peteghem, waartegen sectorfederatie Febelgra zich had verzet.  

In de ‘Staat van het Boek 2024’, het memorandum namens het BoekenOverleg dat begin dit jaar werd gepresenteerd, vormde de btw-verlaging naar nul procent een van de beleidsprioriteiten. Brenda Vanhoutte (Boekhandels Vlaanderen) bepleitte: “Een btw-verhoging op boeken zou een negatieve impact hebben op de koopkracht van miljoenen gezinnen en op de gemeenschappen die door de aankoop van boeken bijdragen aan bibliotheken en onderwijs. De negatieve gevolgen voor de Vlaamse uitgevers, auteurs én boekhandelaren zouden zeer groot zijn. Essentiële kennisoverdracht zal afnemen, onderwijskwaliteit zal slinken. Het verlagen van de btw kan ervoor zorgen dat het boek geen luxeproduct wordt.”

November Boekenmaand

Het BoekenOverleg pleit eveneens voor meer investeringen in en promotie van de boekensector. Dat laatste begint vruchten af te werpen: november mag zich de ‘boekenmaand’ van België noemen. In Wallonië en Brussel vindt, op initiatief van PILEn (Partenariat Interprofessionnel du Livre et de l’Édition numérique), een maand lang de promotiecampagne ‘Lisez-vous le belge?’ plaats met een rijk en gevarieerd programma om de gehele boekensector te ondersteunen.

Tegelijkertijd was er in Kortrijk Expo de vierde editie van de negendaagse Boektopia-beurs met een reeks boekenactiviteiten in scholen, culturele centra, boekhandels en bibliotheken. Patrick Boeykens (Groep Algemene Uitgevers) benadrukte eind april in naam van het BoekenOverleg het belang van een groeiscenario voor Boektopia: “Onder andere dankzij Boektopia zien we de boekenverkoop opnieuw stijgen en bereiken we een breder publiek.”

Inspelen op BookTok

Cijfermatig lijkt de boekenmarkt zich dus, dankzij actieve belangenbehartigers en ondanks de dreiging van digitalisering en/of politieke ingrepen, in redelijk stabiele omstandigheden te bevinden. Toch ondervinden de makers van boeken – ontwerpers, drukkers en binders – wel degelijk veranderingen in de markt.

Uitgevers zoeken immers naar manieren om kosten te besparen – is het niet om de marges te verbeteren, dan toch om al te zeer stijgende boekenprijzen te voorkomen. Ze kiezen voor lichter papier, of een net iets kleiner formaat. Ook kunnen onderdelen van de inhoud, zoals verwijzingen en registers, naar een online omgeving worden verplaatst die dan bijvoorbeeld via een QR-code toegankelijk zijn.

Ze willen ook beter kunnen inspelen op de dalende verkoopaantallen door (vaker) kleinere oplages te produceren – en zo direct ook kosten besparen op voorraadbeheer. Tegelijkertijd moeten ze snel kunnen reageren op plotselinge hypes rond boektitels: een fenomeen als BookTok, waarbij influencers op TikTok een (soms zelfs al bijna vergeten) boek promoten, kan voor een onverwachte piek in de vraag zorgen. Bovendien vormt duurzaamheid ook in de uitgeverijwereld een prioriteit. Verantwoorde papierkeuzes en materialen, het tegengaan van overproductie en het voorkomen van afval staan hoog op de verlanglijstjes.

Goede boekverzorging
De wensen en eisen van opdrachtgevers hebben direct en indirect invloed op de hele productieketen. Het juryrapport over de Nederlandse selectie van de Best Verzorgde Boeken van 2023 geeft een aardige indicatie van de veranderende keuzes die bijvoorbeeld ontwerpers maken. De jury schrijft: “Als de selectie van 2023 iets laat zien, dan is het dat goede boekverzorging niet duur hoeft te zijn. Soms worden er innovatieve budgetkeuzes gemaakt, zoals de inzet van rotatiedruk of binden zonder omslag. Veel vaker worden welbekende, economisch voordelige technieken simpelweg overtuigend ingezet, zoals drukken in een enkele kleur, Singer-steek en voordelige papiersoorten. Het is daarnaast inspirerend om te zien dat dergelijke verzorging meermaals samenvalt met ecologisch verantwoorde keuzes, zoals het gebruik van restpapier of papier waarvan de productie lager in CO₂-uitstoot is. (…) Economische en ecologische begrenzingen hoeven goede boekverzorging geenszins in de weg te staan.” Verder zegt de jury de indruk te hebben dat de hypes van zilverdruk op zwart papier en de inzet van fluorescerende kleuren voorbij zijn. “Twee zich voortzettende trends zijn de overvloedige inzet van uitslaanders en de toenemende inzet van cassettes en sleeves.” Een andere trend is 'de wildgroei' aan boeken met een Japanse binding. “Het is de vraag of we met een langdurige of een heroplevende trend te maken hebben.”

Drukken en printen

Boeken worden voor een belangrijk deel nog altijd ‘conventioneel’ geproduceerd. De uitgever schat het verkoopsucces in en laat een (eerste) oplage produceren, groot genoeg om de boekwinkels van voldoende exemplaren te voorzien en nog een zekere voorraad aan te houden om nabestellingen snel te kunnen uitleveren. Afhankelijk van de bestelde oplage worden de boeken in rotatie of op vellen gedrukt in offset.

Het is niet ongebruikelijk dat het drukken in het (verre) buitenland gebeurt, waar de kosten lager liggen. Toch is die keuze niet meer zo vanzelfsprekend: het vervoer over de wereldzeeën brengt onzekerheden met zich mee als het om betrouwbare levering gaat, en bovendien spelen duurzaamheidsoverwegingen (al dan niet door wettelijke regelingen opgelegd) vaker een rol. 

Book on demand

Steeds meer uitgevers realiseren zich dat het op voorraad houden van een oplage boeken een kostbare zaak is, en het met een voorraad blijven zitten ook. Het produceren van boeken in kleinere oplages, of zelfs één of enkele exemplaren op afroep, vormt hierop het antwoord. ‘Book on demand’ (BOD)-printen is dan ook een van de eerste businessmodellen waarmee fabrikanten van digitale printapparatuur de grafische markt proberen te veroveren. Rotatieve printsystemen die met toner of inkjet rollen papier in zwart bedrukken, aanvankelijk vooral bedoeld om facturen en bankafschriften te printen, blijken dankzij technologische vooruitgang zeer geschikt voor de productie van binnenwerken – ook in full colour. Aangevuld met vellenprinters die voor de full colour omslagen zorgen, presenteert de sector ‘the new business of printing and publishing’.

Al tien jaar brengt bijvoorbeeld Canon tijdens het tweedaagse ‘Future Book Forum’ uitgeverijen en printbedrijven samen in zijn Experience Centre in het Duitse Poing “om te werken aan nieuwe ideeën en om verschillende perspectieven te delen over hoe de toekomst van het uitgeven van boeken eruitziet.” Uiteraard vormt ‘book on demand’ er steeds een belangrijk thema: ook op Drupa liet Canon zien hoe dat in zijn werk gaat met een demonstratie van de nieuwe ColorStream 8200 rotatieve inkjetprinter in een 'smart book-block end-to-endoplossing' – in nauwe samenwerking met afwerkspecialist Hunkeler.

Ook vrijwel alle andere printerfabrikanten lonken naar de BOD-markt. HP doet dat bijvoorbeeld met zijn HP Pagewide-inkjetpersen. Screen presenteerde op Drupa een zwart/wit Truepress JET 520HD-systeem, uitgerust met nieuwe high-density inkt om diepzwarte en goed leesbare karakters te kunnen printen – ook in kleine lettercorpsen. En Ricoh liet in Düsseldorf indrukwekkende full colour fotoboeken van zijn nieuwe rotatieve Pro VC80000 rollen. Overigens blijft de zwart-witmarkt ook voor Ricoh interessant: het introduceerde in oktober nog de nieuwe monochrome rotatieve inkjetpers Pro VC40000, met de optie om voor pigmentgebaseerde inkten te kiezen – speciaal geschikt voor de productie van boeken.

De keuze om boeken – in zwart/wit of full colour – digitaal te produceren in kleine oplages wordt bovendien weer aantrekkelijker met de komst van meer inkjet-vellenpersen op B2-formaat. Fabrikanten als Ricoh, Canon, Konica Minolta en Fujifilm bieden dankzij dit grotere papierformaat (50 x 70 cm) meer flexibiliteit op het gebied van onder andere eindformaat en afwerking.

Afwerking oplage 1

Het on-demandprinten van boeken vereist onvermijdelijk ook het on-demandafwerken ervan. Dankzij de steeds verdergaande workflowautomatisering en integratie van het grafische productieproces is er op dit gebied steeds meer mogelijk. Dat was op Drupa goed te zien bij bijvoorbeeld Horizon, dat verschillende ‘smart book solutions’-configuraties toonde van zijn snij-, vergaar-, lijm-, hecht- en vouwmachines.

Het demonstreerde onder andere een geïntegreerde productiestraat met directe koppeling aan twee Ricoh-printsystemen, zodat een complete inlineproductie ‘van blanco A3-vel tot afgewerkt boekwerk’ (op A4- of A5-formaat) mogelijk is. Maar ook nearlineboekproducties bieden talloze opties, met de verwerking van een bedrukte papierrol tot gevouwen katernen of compleet boek.

Gelijmd en genaaid

Müller Martini laat zich er op voorstaan dat ze al twintig jaar geleden, op Drupa 2004, de eerste book-on-demandmachine liet zien – onder het motto ‘PDF in, book out’. Sindsdien heeft de ontwikkeling bij de Zwitsers niet stilgestaan. Dit jaar onthulde het in Düsseldorf onder andere de Antaro Digital, een compacte machine die een compleet variabele productie van gelijmde boeken van verschillende diktes mogelijk maakt dankzij volautomatische instellingen. Met barcodescanners zorgt de machine er bovendien voor dat altijd het juiste omslag om ieder boekblok wordt gelijmd.

Dat de afwerking van boeken in kleine oplages niet tot alleen lijmen beperkt hoeft te blijven, liet onder andere Meccanotecnica op Drupa zien. Het toonde onder meer de ‘Universe Web’-machine, die een voorbedrukte rol papier verwerkt tot genaaide katernen en boekblokken. Op basis van meegeprinte barcodes schakelt de machine automatisch over op de gewenste omvang van elk katern en het aantal katernen per boekblok.

Hunkeler Innovation Days '25
Voor wie echt de laatste stand van zaken wil zien op het gebied van on demand boekproducties, is een bezoek aan de Hunkeler Innovationdays (Luzern, 24 tot en met 27 februari 2025) een aanrader. Hunkeler, dat eind 2023 door Müller Martini werd overgenomen, organiseert elke twee jaar een ‘open huis’, waar vrijwel alle printerfabrikanten ook aanwezig zijn. In twee compacte beurshallen komen op die manier een scala aan toner- en inkjetprintsystemen in actie, aan voor- en achterzijde vaak voorzien van Hunkeler-apparatuur (zoals unwinders en rewinders) – maar er is ook ruimte voor andere afwerkspecialisten zoals Horizon, Kern en Meccanotecnica. Bovendien geven bijvoorbeeld ook verschillende papierfabrikanten en softwarespecialisten acte de présence in Luzern. ‘Book on demand’ staat ook in 2025 gegarandeerd weer op het programma: Hunkeler voorziet in de boekenmarkt namelijk aanhoudende groei, “omdat er veel drukwerk van offset naar digitaal printen verschuift”.

In gesprek met uitgevers

De technische mogelijkheden en economische voordelen van books on demand, lijken langzaam maar zeker tot uitgeverijen door te dringen. Een goede indicatie vormt hiervoor het jaarverslag van CB, de Nederlandse boekendistributeur die met CB Printforce ook over een printfaciliteit beschikt om op afroep boeken te produceren.

In het jaarverslag over 2023 schrijft CB: “In 2023 produceerden wij 1,8 miljoen exemplaren, dit aantal is vrijwel hetzelfde als in 2022 (+0,3%). (…) Veel aandacht ging in 2022 naar het terugbrengen van voorraad. Samen met uitgevers keken en kijken wij naar het opruimen van boeken die niet meer bewegen. Ook kiezen uitgevers voor minder voorraad in combinatie met snelle productie via print on demand. Onderaan de streep is dat veelal goedkoper en sowieso duurzamer. (…) In 2023 zijn we daarnaast meerdere gesprekken gestart met uitgevers om de onnodige productie van boeken zoveel mogelijk te beperken. Hierbij kan met name Print On Demand van grote toegevoegde waarde zijn om onnodig papiergebruik in de toekomst te voorkomen.”